Author: ghg

Í tilefni af 100 ára afmæli HÍ er komin út Aldarsaga Háskóla Íslands 1911–2011. Um er að ræða mjög umfangsmikið og vandað rit, tæplega 900 blaðsíður að lengd og skreytt rúmlega 300 myndum af margvíslegu tagi.
Í bókinni er meðal annars sagt frá fyrirrennurum Háskólans, embættismannaskólunum í Reykjavík, stofnun og skipulagi Háskólans, húsnæðismálum hans, átökum við ríkisvaldið, einkum um stöðuveitingar allt þar til ríkið afsalaði sér valdi yfir þeim um 1990. Sagt er frá róttækri stúdentahreyfingu á árunum í kringum 1970 og nýjum áherslum í menntamálum. Rakið er hvernig áhersla færðist smám saman frá embættismenntun til grunnmenntunar og síðan yfir á rannsóknir og rannsóknartengt nám. Raktar eru breytingar á kennsluaðferðum og námsaðstöðu, einnig aðbúnaði og félagsaðstöðu stúdenta.
Höfundar: Guðmundur Hálfdanarson
 – Sigríður Matthíasdóttir
 – Magnús Guðmundsson
Ritstjóri: Gunnar Karlsson

Í ritinu er fjallað um þær breytingar sem urðu á híbýlaháttum Íslendinga þegar hin fjölþjóðlega nútímahreyfing í byggingarlist og hönnun breiddist út á tímabilinu 1900–1970 og tengsl þeirra við norrænan listiðnað og hönnun. Efnið er skoðað frá sjónarhóli módernismans og efnismenningar hvað varðar húsgagnaframleiðslu, neysluhætti og hlutverk sýninga. Hugmyndir um fagurbætur birtust m.a. í heimilissýningum, umræðu um bygginga- og heimilisiðnaðarmál og með innreið vinnuvísinda á heimilum. Greint er hvernig módernismi eða norrænn funksjónalismi mótaði nýja fagurfræðilega sýn á húsakost og híbýlaprýði og átök hefða og nútíma, hins þjóðlega og innflutta, sveita og kaupstaða, eru skýrð með vísun í „útskurðartímabilið“, tilurð stássstofunnar og samkeppni um þjóðleg húsgögn. Sjónum er síðan beint að húsgögnum sem „hlutum“ í nútímavæðingu heimila í kaupstað og sveit. Gerð er grein fyrir forsendum og sögulegum rótum „Scandinavian design“-hreyfingarinnar, norrænni samvinnu um listiðnaðarmál og mikilvægi byggingamála- og heimilissýninga eftir 1945. Tengsl Íslendinga við „Scandinavian design“-hreyfinguna á alþjóðavettvangi upp úr miðjum sjötta áratugnum eru skýrð með þátttöku þeirra í sýningum, hlutverki þeirra sem mótuðu smekk á íslenskum heimilum 1950–1970 og hvernig hönnunarmálum í húsgagnaiðnaði var háttað. Að lokum er sýnt fram á breytingarnar í húsgagnaframleiðslunni með dæmum af sýningum og nokkrum verkstæðum í Reykjavík og á Akureyri þar sem hönnun, ný tækni og efni komu á einhvern hátt að framleiðslunni.
Í rannsókninni er komist að þeirri niðurstöðu að Íslendingar hafi fylgt hugmyndum nágrannaþjóðanna um fagurbætur og síðar funksjónalisma í húsagerð og híbýlaháttum enda voru þjóðernisleg viðhorf til fagurfræði á heimilum áberandi og tengsl við norrænan heimilis- og listiðnað sterk. Íslendingum tókst hins vegar ekki að tengjast hönnunarhreyfingunni „Scandinavian design“ sem skyldi og skipuðu sér sess á jaðri norrænnar hönnunar á áratugunum eftir stríð. Umbætur í híbýlaháttum voru öðrum þræði fagurfræðilegar og fylgdu erlendum fyrirmyndum í listiðnaði og húsgagnagerð þar sem norræn áhrif vógu þungt. Húsgagnagerð dafnaði helst á tímum hafta og lengst af var handiðnaður mikilvægara afl en hönnun/fjöldaframleiðsla sem skorti tilhlýðilegt félags- og menningarlegt bakland og skilning á samspili listar og iðnaðar. Þátttaka í sýningum á alþjóðavettvangi hófst að ráði með „Scandinavian design“-hreyfingunni. Nýnæmið heima fyrir fólst í mótun smekks í anda norræns funksjónalisma og „Scandinavian design“ frekar en nýsköpun í listiðnaði og hönnun.
 

Af fornum lögum og sögum sem er safn ritgerða um íslenska miðaldasögu og hafa þær ekki birst áður á prenti. Í fyrri hluta bókarinnar er fjallað um elstu íslensku lögin, Grágás og Járnsíðu. Einkum er hugað að varðveislu Kristinréttar Grágásar, sem upphaflega er frá árunum 1122-1133. Þar ægir saman eldri og yngri innskotum sem reynt er að greina og tímasetja. Hið stóra lagahandrit Staðarhólsbók frá ofanverðri 13. öld, sem inniheldur bæði Grágás og Járnsíðu, er einnig skoðað sérstaklega. Í síðari hluta bókarinnar er fjallað um forna sagnaritun. Rannsóknin sýnir að íslenska sagnaritunin um kristnun Dana og fall Danavirkis virðist hafa þróast frá helgisögum um Ólaf konung Tryggvason seint á 12. öld til pólitískra háðs- og ádeiluskrifa í Jómsvíkinga sögu. Loks er texti Grænlendinga þáttar greindur, tímatal hans, laganotkun og mælskufræðilegur stíll.
Sveinbjörn Rafnsson er prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands. Eftir hann liggja fjölmörg rit og má þar nefna Ólafs sögur Tryggvasonar (2005) og Sögugerð Landnámabókar (2001).
Ritstjóri er Guðmundur Jónsson prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands.
Ritsafn Sagnfræðistofnunar 42.

 Í bókinni fjallar Erla Hulda Halldórsdóttir sagnfræðingur um mótun kyngervis kvenna á Íslandi á síðari hluta 19. aldar. Til grundvallar liggur umræða sem hófst í landsmálablöðunum árið 1870 um hvaða menntun hæfði konum og hinu svokallaða kvenlega eðli. Þótt umræðan hafi á yfirborðinu snúist um viðeigandi menntun kvenna þá snérist hún í raun um samfélagslegt hlutverk þeirra. Auk hinnar opinberu umræðu er byggt á upplifun kvenna eins og hún birtist í sendibréfum þar sem fram kemur togstreita milli ríkjandi hugmynda um hlutverk kvenna og löngunar þeirra til þess að stíga út fyrir ‘sitt gólf’.

Ein meginniðurstaða bókarinnar er sú að kvennaskólunum, sem stofnaður voru á áttunda áratug 19. aldar, hafi verið ætlað að endurskilgreina hlutverk kvenna í samfélaginu í anda ríkjandi hugmynda um konur sem mæður og húsmæður en ekki að opna þeim leið út í almannarýmið. Á þann hátt var brugðist við nútímavæðingu, kvenfrelsiskröfum og öðrum breytingum sem taldar voru ógna heimilinu sem hornsteini samfélagsins og kvenlegu eðli. Reyndin varð þó sú að kvennaskólarnir urðu hvort tveggja í senn vettvangur uppbrots og samsemdar, staðir þar sem kyngervi kvenna og sjálfsverund var endurskilgreind í takt við nýja tíma. Annars vegar til andófs við ríkjandi gildi og birtist í því sem kallað var ókvenlegt og er í rannsókinni skilgreint sem úrhraks-kvenleiki eða ómynd, en hins vegar í anda styðjandi kvenleika sem samþykkti og studdi forræði hins karllega. Þannig urðu kvennaskólarnir, umræðan um menntun og misvísandi orðræður um hlutverk og eðli kvenna hreyfiafl breytinga, bæði samfélagslegra og hugmyndafræðilegra um aldamótin 1900.
Bókin er doktorsverkefni Erlu Huldu Halldórsdóttur við Sagnfræði- og heimspekideild Háskóla Íslands. Hún er gefin út í samstarfi Sagnfræðistofnunar, Rannsóknastofu í kvenna- og kynjafræðum og Háskólaútgáfunnar.