Menntun og menning í Skálholtsstifti 1620 –1730

Dagskrá
Föstudagur 17. október
20:00 – setningarávarp Sigurður Sigurðarson vígslubiskup
20:15 – erindi Loftur Guttormsson, Þórunn Sigurðardóttir
Laugardagur 18. október
8:30 – árbítur
9:30 – erindi Margrét Eggertsdóttir, Sigurður Pétursson
10:20 – kaffihlé
10:45 – erindi Skúli Sæland, Vilborg Auður Ísleifsdóttir, Mjöll Snæsdóttir
12:15 – hádegismatur
14:00 – erindi Guðrún Laufey Guðmundsdóttir, Hrafn Sveinbjarnarson
14:45 – kaffihlé
15:00 – erindi Guðrún Ingólfsdóttir, Gunnar Marel Hinriksson
16:15 – pallborðsumræður Kristinn Ólason forsögumaður
18:00 – Tónlistarflutningur í umsjón Sumartónleika í Skálholti
20:00 – 17. aldar hátíðarkvöldverður
 
Sunnudagur 19. október
9:00 – árbítur
Úrdráttur úr efni erinda
 
Gísli Oddsson Skálholtsbiskup og  hrísvöndur drottins
Loftur Guttormsson
Í opinberri orðræðu markar biskupsdómur Gísla Oddssonar biskups (1631–1638) upphaf rétttrúnaðartímabils í Skálholts-biskupsdæmi, nokkuð skýrt aðgreint frá biskupsdómi föður hans, Odds Einarssonar (1592–1630). Guðfræði hafði Gísli numið í Hafnarháskóla m.a hjá Hans P. Resen sem var helsti frumkvöðull lúthersks rétttrúnaðar í Danaveldi og varð Sjálandsbiskup 1615.
Í erindinu verður lýst helstu dráttum og birtingarmyndum rétttrúnaðarorðræðu Gísla biskups. Áhersla verður lögð á að sýna hvernig hann túlkaði stóráföll samtímans – sóttir, hallæri og Tyrkjaránið – sem „hrísvönd”, verðskuldaða refsingu drottins fyrir syndsamlegt líferni og óhlýðni lýðsins. Í þessu skyni verða m.a. dregin dæmi af Tyrkjaráninu sem bréfabók biskups geymir að þessu leyti mikilvægar heimildir um.
 
„A sojourner for breeding sake”
Um Þorleif Gíslason frá Hlíðarenda og Skálholtsakademíuna á tíunda áratug 17. aldar.
Þórunn Sigurðardóttir
Í fyrirlestrinum verður sjónum beint að erfiljóði Páls Vídalíns um Þorleif Gíslason frá Hlíðarenda, sem var ort og prentað í Skálholti 1696. Þorleifur andaðist í Oxford 1677, 18 ára að aldri. Páll var þá skólameistari í Skálholti og Vísi-Gísli, faðir Þorleifs, dvaldi þar hjá dóttur sinni, Guðríði biskupsfrú. Kvæðið verður annars vegar skoðað í samhengi við ætterni hins látna og hins vegar út frá þeim félagslegu og menningarlegu aðstæðum sem ríktu í umhverfi skáldsins þegar kvæðið var ort.
 
Handritamiðstöðin í Skálholti
Margrét Eggertsdóttir
Á fyrri hluta sautjándu aldar urðu íslensk handrit eftirsótt erlendis og erlendir fræðimenn fengu áhuga á að kynnast Íslendingum sem veitt gátu upplýsingar um handritin. Mörg verðmæt skinnhandrit voru send úr landi en um leið hófst uppskriftabylgja hér heima sem fólst í því að fjöldi presta og skrifandi leikmanna um land allt kepptist við að skrifa upp þessar gömlu bókmenntir. Handritamiðstöðvar urðu til í landinu og ein sú helsta var í Skálholti. Þar voru skólasveinar og skrifarar, lærðir menn og leikir, biskupsdætur og barnfóstrur. Biskup hélt skrifara sem fengu ýmis verkefni og fóru með honum í vísitasíur. Þótt mörg handrit séu varðveitt frá þessum tíma eru þau aðeins lítið brot af miklu stærri heild. Í fyrirlestrinum er ætlunin að fjalla nánar um handritamenninguna í Skálholti, einkum í tíð Brynjólfs biskups Sveinssonar. Hverjir skrifuðu fyrir biskupinn, hvað skrifuðu þeir og hvað varð um það sem þeir skrifuðu?
„Obscurus Clarum Te Vir Venerande Saluto”
Sigurður Pétursson
Hver er maðurinn sem nefnir sig Obscurus Vir (Ókunnur maður) í upphafi latínukvæðis sem ort var seint á 17. öld? Á handritadeild Landsbókasafns Íslands eru varðveitt þrjú blöð (Lbs 303 4to) frá lokum 17. aldar og er á þeim að finna tvö latínukvæði rituð með sömu hendi og uppkast að meðmælabréfi auk ýmiss konar smælkis. Annað kvæðið er samið til heiðurs Þórði Þorlákssyni biskup í Skálholti og hitt Müller amtmanni. Höfundur er ókunnur en reynt verður að nálgast hann með því að túlka og rýna í það sem á blöðunum stendur.
 
Steinboginn og hústrú Helga
Skúli Sæland
Flest þekkjum við söguna um Helgu biskupsfrú sem fyrirskipaði bryta sínum að brjóta niður steinbogann í Brúará. Sagan segir að biskup af spáð fyrir um henni yrði refsað fyrir ódæðið og að brytinn hafi drukknað í Brúará skömmu síðar. Í fyrirlestrinum verður leitast við að skoða þær þjóðsögur sem tengjast steinboganum, leggja mat á heimildir um hann og hvaða innsýn þjóðsögurnar geti hugsanlega veitt um samskipti Skálhyltinga og almúgans.
 
Hugleiðingar um menntun kvenna í kaþólskum og lútherskum sið
Vilborg Auður Ísleifsdóttir
Fjallað verður um hugtakið „menntun” og tilhögun á menntun kvenna í nunnuklaustrum, sem voru sennilega einu formlegu menntastofnanir, sem konur áttu aðgang að. Rædd verður efnahagsleg undirstaða menntunarinnar, leidd rök að því hvað stúlkum var kennt og reflapöntun Vilkins biskups skoðuð. Athugað hvað uppgröfturinn á Skriðu segir um spítalahald í klaustrum svipast um eftir konum í Kirkjuordinanzíu Kristjáns III og menntunarmöguleika kvenna eftir siðskiptin hugleidd.
 
Skálholtsskóli
Mjöll Snæsdóttir
Fornleifarannsóknir þær sem unnið hefur verið að í Skálholti 2002-2006 höfðu það heildarmarkmið að rannsaka að fullu og miðla upplýsingum um staðarhús í Skálholti eins og þau voru á 18. öld, áður en biskupstóll þar var aflagður og meðan Skálholt var enn eitt mesta menningarsetur landsins. Í erindinu verður einkum fjallað um skólabygginguna sem er austast á rannsóknarsvæðinu. Sýndar verða myndir og uppdrættir og minjar skólans skoðaðar ef veður leyfir.
 
Tónlistararfleið Þórðar biskups
Guðrún Laufey Guðmundsdóttir
Áhrif Þórðar Þorlákssonar, Skálholtsbiskups, á menntun og menningu Íslendinga náðu langt út fyrir Skálholtsstifti og lifðu áfram eftir hans dag. Þórður var tónlistarmaður og flutti hljóðfæri til landsins auk þess sem hann prentaði kennslurit í tónfræði aftan við Grallarann 1691.
Í erindinu verður litið sérstaklega á tónlistararfleifð Þórðar, en hann hlaut mjög góða menntun bæði hér heima og erlendis, þar sem honum stóð m.a. til boða framúrskarandi tónlistarkennsla, sérstök áhersla verður lögð á hvernig tónlistarkunnátta Þórðar lifði áfram með nemendum hans sem og í 18. aldar tónlistarhandritum.
 
Nokkur orð um tónlistarkennslu í Skálholti
Hrafn Sveinbjarnarson
Farið verður yfir nokkra þætti í langri en um margt óljósri sögu tónlistarkennslu í Skálholti.
 
Með hempuna á hælunum – Rýnt í sjálfshjálparbók Tyrfings Finnssonar Skálholtssveins
Guðrún Ingólfsdóttir
Tyrfingur Finnsson stundaði nám í Skálholtsskóla á árunum 1728–1735, en 1737 varð hann prestur að Stað í Súgandafirði. Árið 1740 missti Tyrfingur kjól og kall þegar hann í drykkjuskap varð uppvís að afglöpum í messugjörðinni. Lítið er vitað um hann eftir það, en hann mun hafa orðið úti á milli bæja. Hans er ekki getið í manntalinu 1762, þannig að hann er dáinn fyrir þann tíma.
Fáein handrit eru varðveitt með hendi Tyrfings en hann var listaskrifari. Eitt þessara handrita er JS 612 4to sem varpar nokkru ljósi á líf þessa lítt þekkta prests á 18. öld. Rýnt verður í handritið og kannað hvað efni þess, bygging og skreytingar segja um skrifarann og tilgang hans með handritinu.
Menntun og starf Páls Björnssonar í Selárdal
Gunnar Marel Hinriksson
Páll Björnsson í Selárdal var einna lærðastur manna á sinni tíð og átti bjarta framtíð fyrir sér er hann kom heim frá námi í Höfn að mati Þorláks Skúlasonar Hólabiskups. Í erindinu verður farið yfir hver afdrif Páls urðu á Íslandi og hvort þau voru í samræmi við menntun hans og gáfur.
 
„Ísland reiknast liggja og lafa á norðanverðum vesturhölluðum jarðarhnetti”  – Síra Jón Daðason á Arnarbæli og Gandreið hans
Silja Hrund Barkardóttir
Fjallað verður um síra Jón Daðason á Arnarbæli, en hann og fjölskylda hans voru tengd Skálholtsbiskupi og var hann m.a. aðstoðarprestur biskups. Jón var viðurkenndur sem einn af lærðustu prestum síns tíma og var talinn fjölkunnugur. Hann skrifaði heilmikið fræðirit sem kallast Gandreið, sem er sérlega forvitnilegt. Enda fjallar það um nær allt á milli himins og jarðar og er einskonar alfræðirit í anda síns tíma, þó með alþjóðlegum íslenskum blæ. Enda var Jón vel að sér í erlendum fræðum, í bland við rammíslenska og jafnvel heiðna hugmyndaspeki, og nær þó að stangast ekki á við kristna hugmyndafræði tímabilsins.